از دیرباز مناقشه بر میزان اثربخشی تنبیه میان دیدگاه های مختلف روان شناختی ، علوم تربیتی و اسلام وجود داشته است . تنبیه به معنای آگاهانیدن ، بیداری کردن ، واقف گردانیدن به چیزی و آگاه و هوشیار کردن آمده است . معمولاً روان شناسان تنبیه بدنی را جایز نمی دانند و برای آن عوارض نامطلوبی همچون ترس ، عدم یادگیری رفتار درست ، توجیه صدمه زدن به دیگران ، پرخاشگری نسبت به عامل تنبیه کننده ، جانشین شدن یک پاسخ نامطلوب به جای پاسخ نامطلوب دیگر و الگو برداری از آن توسط دیگران برمی شمارند .
تنبیه کودک باید به اندازه جرم وگناه او باشد ، نه بیشتر از آن . اگر کودک عقوبت رفتار اشتباه یا خلاف را نمی داند و یا پیش از تنبیه ، متنبه شد نباید او را تنبیه کرد . نباید به خاطر تشفی خاطر و تخلیه هیجانی کودک را تنبیه کرد . بهتر است از روش های جانشین تنبیه همچون اشباع ، افزایش سن رشد ، گذشت زمان ، تقویت رفتار ناهمساز و نادیده گرفتن استفاده کرد .

مقدمه

آیا این ضرب المثل قدیمی صحیح است ؟ کسی بچه خود را نزند ، روزی به سینه خود خواهد زد . آیا تنبیه یک روش تربیتی است ؟ کارایی آن در چه سطحی است ؟ شرایط استفاده از آن چیست ؟ چه کسانی اجازه اعمال نتیجه را دارند ؟ دیدگاه اسلام در این زمینه چیست ؟ روان شناسان و مربیان تربیتی چه می گویند ؟ اینها و پرسش هایی از این دست ، پرسش هایی است که در محافل تربیتی زیاد مطرح است .
تنبیه در لغت به معنای آگاهانیدن ، بیدار کردن ، واقف گردانیدن به چیزی و آگاه و هوشیار کردن آمده است . در اصطلاح به عملی گفته می شود که لازمه آن آگاه و هوشیار کردن باشد و به سه معنا به کار می رود :
1 . اسکینر(1) می گوید : تنبیه زمانی رخ می دهد که پاسخ چیز مثبتی را از موقعیت حذف می کند یا چیزی منفی به آن می افزاید . در واقع ، تنبیه دور ساختن چیزی از ارگانیسم(2)(موجود زنده) است که خواستار آن است ، یا دادن چیزی است به کسی که طالب آن نیست . تنبیه به این معنا را تنبیه به معنای عام می گوییم .( 3)
2 . ارائه پاسخ منفی به ارگانیسم . تنبیه عبارت است از : ارائه یک محرک آزارنده (تقویت کننده منفی) به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش دادن احتمال آن رفتار . اگر پس از انجام رفتاری نامطلوب از سوی کودک ، مثلاً گفتن یک حرف زشت ، با ارائه یک محرک آزارنده مثل سیلی زدن به او بخواهیم حتماً بروز رفتار نامطلوب را در او کاهش دهیم ، او را تنبیه کرده ایم . تنبیه به این معنا ؛ تنبیه به معنای خاص می گوییم.(4)
3 . تنبیه بدنی یا کتک زدن . گاهی مراد از تنبیه به همین معناست که ما آن را تنبیه به معنای اخص می گوییم . روشن است که بر طبق معنای اول ، تنبیه طیف وسعیی را در بر می گیرد که عبارت است از : تغافل ، بی اعتنایی ، تهدید ، تحقیر ، سرزنش ، تمسخر ، محروم سازی ، جریمه ، جبران ، تغییر چهره ، روی برگرداندن و تنبیه بدنی . اما بر طبق معنای دون ، تنبیه دیگر شامل تغافل ، بی اعتنایی ، محروم سازی و به عبارت دیگر ، حذف تقویت مثبت نمی شود . آنچه از میان این معانی سه گانه مورد تردید و بحث واقع شده است ، قسم سوم یا تنبیه به معنای اخص است . گرچه برخی از مصادیق تنبیه به معنای خاص دوم ، نظیر تهدید ، تحقیر ، سرزنش و تمسخر نیز کما بیش مورد رد و انکار واقع شده است .( 5)

تنبیه و عوارض آن از دیدگاه روان شناسی

معمولاً روان شناسان تنبیه را - دست کم تنبیه بدنی را جایز نمی دانند و عدم کارایی و یا اثرات و مضرات جانبی آن را دلیل بر این امور می دانند . ولی باید گفت : چنین نیست اولاً ، چنین چیزی نیست که تنبیه کارایی نداشته باشد . در بسیاری از موارد ، تنبیه اصلاح کننده است . بطوری که عموم کسانی که در مورد اصلاح رفتار کتابی نوشته اند ، تنبیه را به عنوان یکی از روش های اصلاح و تغییر رفتار ذکر کرده اند ، ثانیاً ، در مواردی که تنبیه اصلاح کننده نباشد ، حداقل دارای اثر بازدارندگی و عبرت آموزی برای دیگران است این خود اثر کمی نیست ؛ زیرا مواردی وجود دارد که رفتار نامطلوب باید فوراً متوقف شود ، به طوری که اگر متوقف نشود ، آثار جبران ناپذیری به بار خواهد آورد .
اسکینروثراندایک(6) بر سر اثر بخشی تنبیه هم رای هستند : تنبیه احتمال پاسخ را کاهش نمی دهد . اگر چه تنبیه سبب بازداری یا واپس زدن پاسخ می شود ، ولی تا زمانی که تنبیه به کار می رود ، عادت ضعیف نمی گردد .(7)
گاتری (8) روان شناس رفتارگرا ، که از قوانین تداعی تنها قانون مجاورت را پذیرفته است ، می گوید : کارآمدی تنبیه به وسیله آنچه که تنبیه ارگانیسم تنبیه شده را به انجام آن وا می دارد ، تعیین می گردد . تنبیه نه به علت ناراحتی ای که تولید می کند ، بلکه به سبب اینکه نحوه پاسخ دهی فرد به محرک های معین را تغییر می دهد ، موثر است . تنبیه تنها در صورتی موثر است که پاسخ تازه ای را به محرک های قدیمی ایجاد کند . به طور خلاصه ، گاتری معتقد است .(9)
1 . آنچه درباره تنبیه مهم است ، عملی است که ارگانیسم در نتیجه تنبیه انجام می دهد ، نه احساسی که بر اثر تنبیه در او بوجود می آید .
2 . برای اینکه تنبیه موثر افتد ، باید رفتاری را ایجاد کند که با رفتارتنبیه شده ناهمساز است .
3 . برای اینکه تنبیه موثر افتد ، باید در حضور محرک هایی که رفتار تنبیه شده را فرا می خواند اعمال گردد .
4 . اگر در شرایط موجود در بندهای 2 و 3 بالا رعایت نشود ، تنبیه ناموثر خواهد بود حتی ممکن است پاسخ نامطلوب را قوی تر سازد .
جان لیونز و همکاران(10) می گویند : بسیاری از مطالعات بیانگر تاثیر تنبیه بر رفتار هستند . یافته ها می گویند : میزان تاثیر تنبیه در فرو نشاندن رفتار نامطلوب وابسته است به :
الف) شدت ، مدت ، فراوانی و توزیع پیامدهای ناخوشایند تنبیه ؛
ب) فواصل زمانی اجرای تنبیه ؛
ج) شدت رفتاری که به خاطر آن تنبیه صورت می گیرد ؛
د) وجود پاسخ های جانشین ؛
هـ) محدوده ای که در آن رفتار متضاد یا مطلوب پاداش داده می شود .
در روان درمانی ، تنبیه در اصلاح رفتارهایی که برای کودکان یا دیگران خطر فوری دارد ، یا جاهایی که نتیجه فوری لازم است ، بهترین کاربرد را دارد .
موریس(11) در زمینه اصلاح رفتار کودکان می نویسد : درست همان طور که با پاداش دادن به کودک در هر زمان که رفتار مطلوب را انجام می دهد ، می توان آن رفتار را نیرومند کرد ، با پاداش ندادن قاطعانه به کودک هنگام اجرای رفتار نامطلوب نیز می توان این رفتار را در او کاهش داد ..... به هر حال ، در مواقع نادری از تنبیه بدنی (مثل یک سیلی دردناک ، یا یک فریاد) ، باید استفاده شود .(12)
سال آکسلرد(13) می نویسد :چ
علی رغم بعضی از نواقصی که به این روش (تنبیه) نسبت داده اند ، من معتقدم که تکنیک های تنبیه می توانند ابزاز مفید برای آموزگار باشند . یک دلیل این است که تنبیه احتمالاً در شرایطی موثر واقع می شود که تکنیک های دیگری مانند تقویت یک رفتار ناهمساز و خاموشی کارگر نیستند . همین طور روش های تنبیه اغلب رفتارهای نامطلوب را سریع تر از تکنیک های دیگر کاهش می دهند .(14)
والترچین(15) و بنکس(16)(1972) معتقدند : « هرکودکی باید بفهمد که در صورت نافرمانی و سرپیچی از اطاعت بزرگسالان با او برخورد نامطلوبی خواهند داشت . اگر کودک به خاطر عمل اشتباه خود ، تنبیه نشود تصور می کند که عمل او به طور ضمنی تایید شده است .(17)
رونالدز ایلینگورت می گوید :
بسیاری از والدین بر این باورند که تنبیه بدنی نادرست و نامطلوب است و به جای آن اغلب از تنبیه ذهنی و روانی ، که به مراتب خطرناکتر است ، استفاده می کنند یا هیچ پدر و مادری هرگز نباید از سلاح تهدید به ترک کودک یا دوست نداشتن او و یا فرستادن کودک به شبانه روزی ها استفاده کند . در تمام مواقع ، چه در خانه و چه در مدرسه ، سلاح تمسخر ، انتقاد و تحقیر کودک بدو نامطلوب است و نتیجه ای جز اینکه کودک را غمگین و دچار ناامنی سازد نخواهد داشت . در مورد کودکان سنین پیش از دبستان ، که به اندازه کافی می فهمند ، زدن ضرب های آرام به پشت آنها ، بدون خطر است . همین تنبیه نیز پس از آن سن ، غالباً غیر ضروری و نامطلوب است . به هر حال ، باید توجه داشت که تنبیه بدنی به هیچ عنوان نباید آسیب برساند . همچنین کودک نباید در حضور برادران و خواهران خود تنبیه بدنی شود . احیاناً اگر تنبیه شد ، پس از آن دیگر نباید با او حرف زد .(18)
سیف در کتاب تغییر رفتار و رفتاردرمانی در پایان بحث تنبیه می گوید :
کوتاه سخن اینکه ، روش تنبیه خشن ترین و نامطلوب ترین روش تغییر رفتار است . استفاده غیر مسئولانه از آن عوارض جانبی نامطلوب به بار می آورد ، هرگز نباید به صورت یک روش تربیتی از آن استفاده شود . تنها زمانی که رفتار نامطلوب برای صاحب رفتار یا کسان دیگر تهدید کننده سلامتی است باید به کار گرفته شود ، آن هم به صورت موقتی تا اینکه فرصت استفاده از روش های دیگر فراهم آید و پیش از استفاده از روش تنبیه باید رضایت شخص یا سرپرست و قیم او را کسب کرد .(19)

پی‌نوشت‌ها:

* استادیار گروه روان شناسی بالینی دانشگاه آزاد اسلامی تنکابن.
** دانشجویی کارشناسی ارشد برنامه ریزی آموزشی.
1 . Skinner .
2 . Organism .
3 . علی اکبر سیف ، تغییر رفتا و رفتار درمانی ، ص 400 - 391 .
4 . همو ، روان شناسی پرورشی ، ص 277 .
5 . سید علی حسینی زاده ، « تنبیه از دیدگاه اسلامی » ، حوزه دانشگاه ، سال چهاردهم تا پانزدهم ، ص 31 - 23 .
6 . Thorndik .
6 . Guthrie .
7 . علی اکبر سیف ، روان شناسی پرورشی ، ج 4 ، ص 278 .
8 . Lyons , john .
9 . همو ، روان شناسی پرورشی ، ج 4 ، ص 277 .
10 . گلاور ، جان ، ای ؛ برونینگ ، راجر ، اچ . روان شناسی تربیتی (اصول و کاربرد آن » ، ترجمه علینقی خرازی ، ص 278 .
11 . Muris .
12 . ریچارد جی . موریس ، اصلاح رفتار کودکان ، به نقل از کسائیان ، ص 88 - 73 .
13 . Akselerd , S . R .
14 . سال آکسلرد ، تغییر رفتار در کلاس درس ، منیجه شهنی ییلاق ، ص 47 .
15 . Chine , w .
16 . Benex .
16 . Eilnegoreth , R . O .
17 . گلاور ، جان ، ای ؛ برونینگ ، راجر ، اچ . روان شناسی تربیتی (اصول و کاربرد آن » ، ترجمه علینقی خرازی ، ص 278 .
18 . ایلینگورس ، رونالدس ، کودک و مدرسه ، ترجمه شکوه نوابی نژاد ، ص 47 .
19 . علی اکبر سیف ، تغییر رفتا و رفتار درمانی ، ص 400 - 391 .

منبع:نشریه اسلام و پژوهشهای تربیتی شماره 4